Theo lịch sử hình thành nghề gác kèo ong từ các tập đoàn phong ngạn từ thời Pháp thuộc, chưa có thành viên nào của tập đoàn để xảy ra cháy rừng trên phần đất ăn ong của mình, mà ngược lại họ là lực lượng thường xuyên túc trực để ứng phó kịp thời khi có cháy rừng xảy ra.
Phát huy tính tích cực của nghề này, năm 1982 các tập đoàn phong ngạn chính thức đổi tên thành Tập Đoàn Phong Ngạn do nhà nước quản lý với 238 thành viên ăn ong tham gia.
Theo kinh nghiệm của các nghệ nhân Phong Ngạn thì đời sống ong mật gắn liền với sự phát triển của cây tràm, và đặc biệt là hoa tràm. Rừng tự nhiên và rừng tái sinh, có tuổi từ 10-15 năm có khả năng cho mật nhiều vì cây có tán to, nhiều cành, nhiều lá và nhiều hoa.
Sau mùa di trú đến mùa tràm trổ hoa thì ong về làm tổ. Với tập tính tự nhiên ong chọn cây tràm khô và nằm xiên để làm tổ. Xem hướng gió, nhìn hướng mặt trời, quan sát các ong làm tổ là một trong những yếu tố rất quan trọng để dân Phong Ngạn tích lũy kinh nghiệm để chuẩn bị xây nhà sẵn đón ong về sinh con làm mật.
Một kèo ong xuống xây tổ có thể thu mât được 6 lần trong năm, 3 đến 4 lần trong mùa khô và 3 đến 3 lần trong mùa mưa. Mỗi tổ trung bình thu từ 3-5 lít mật, cá biệt có tổ lên đến 10 lít mật.
Gác kèo, đòi hỏi phải có kỹ thuật, kinh nghiệm và bí quyết. Bộ kèm gồm thân kèo, trụ đỡ, dân Phong Ngạn gọi là cây nóng và cây nạng được chuẩn bị trước từ nhà. Thân kèo có thể làm từ cây tràm, cây cau, cây đủng đỉnh,… Đặc điểm của những cây này là vỏ mỏng, thân nhẹ, mau khô. Phổ biến nhất là cây cau và cây tràm. Nếu làm kèo từ cây tràm phải chọn cây suông, gọt vỏ. Nếu chọn cây cao thì phải chẻ thành 2 miếng.
Chọn địa điểm gác kèo:
Điểm gác kèo thường là trảng tự nhiên, cây tràm cao không quá 2 mét, giống như thung lũng thông thoáng. Trảng phải có ánh nắng mặt trời và chiếu xuống thân kèo. Đảm bảo thân kèo khô, thoáng.
Chọn hướng mặt trời làm chuẩn để định hướng gió thích hợp. Đầu kèo phải theo hướng mặt trời mọc, dọn trống hướng đặt kèo trong phạm vi vài mét để tạo luồng bay cho ong. Phía bên dưới kèo chọn nền cho thoáng để chống ẩm. Điểm đặt kèo phải tránh mối, để tránh mối ăn mật hay ăn ong non. Gác kèo phải gác lúc sáng sớm để xác định đúng hướng mặt trời mọc.
Kiểm tra kèo:
Sau khi gác kèo khoảng từ 5 đến 10 ngày thì kiểm tra kèo, xem kèo nào ong xuống làm tổ và kèo nào ong không về. Nếu ong không về thì vì sao và điều chỉnh lại cho thích hợp.
Đối với kèo đã có ong về làm tổ, dựa vào kinh nghiệm để xác định thời điểm ăn ong. Khi nhìn thấy tổ ong hình đầu cá rô và ong dàn đều, các tổ ong đã tráng sáp thì tiến hành lấy mật. Thời điểm lấy mật tốt nhất là vào sáng sớm, vì lúc đó trời còn sương, ong chưa hoạt động sẽ ít bị ong đánh, bên cạnh đó còn hạn chế rủi ro cháy rừng trong mùa khô.
Lấy mật:
Trước khi lấy mật hay còn gọi là ăn ong, cần chuẩn bị dụng cụ sau: vật hun khói, lưới che mặt, bao tay, thùng hoặc thau nhôm chứa mật. Đi đến đầu kèo cách 5- 7m, đốt vật sinh khói cho vào bình. Tiến về hướng tổ ong, thổi khói phía trên gió sao cho khói phủ đều tổ ong. Dùng dao chặn phần mật tàn ong, nếu tổ ong lớn, khúc mứt (bầu mật) dài, thì cắt thành 2 khúc.
Sau khi lấy mật, thì sửa lại tàng ong bằng cách dùng dao cắt bỏ tàng ong có màu đen, cắt bỏ 1/3 tàng ong thừa để bảo vệ tàng ong tránh gió thổi làm gãy, sao cho tàng ong phải có hình đầu cá rô, để ong không tách đàn mà tiếp tục phát triển. Toàn bộ thao tác trên phải diễn ra trong vòng thật nhanh từ 2-3 phút, trước khi tan khói, đàn ong trở lại.
Một tổ ong thường lấy mật được 3 lần, lần sau cùng cho mật nhiều hơn.
Theo phó giáo sư tiến sĩ Phùng Hữu Chính, nguyên trưởng tiểu bang ong và môi trường hội nuôi ong vùng Đông Nam Á, ở một số vùng Kali Mantan của Indonesia và Siêm Riệp, Korong của Campuchia, cũng có kỹ thuật giống như gác kèo của người dân U Minh, nhưng họ chỉ thu hoạch mật được 1 lần, thậm chí còn làm chết rất nhiều ong. Chỉ riêng ở U Minh có kỹ thuật gác kèo độc đáo và bền vững, thu hoạch mật được nhiều lần, đàn ong được an toàn và chia thêm các đàn mới.
Nghề gác kèo ong ở rừng U Minh Hạ ở Cà Mau, đã được các chuyên gia ong của trung tâm nghiên cứu và phát triển ong Trung Ương trường ĐH Nông Lâm TP.HCM, ĐH Cần Thơ, chuyên gia Hà Lan quan tâm nguyên cứu. Đặc biệt năm 1986, những người nuôi ong ở Indonesia và Campuchia đã qua học tập kinh nghiệm gác kèo ong ở U Minh Hạ, Cà Mau.
Đánh giá chất lượng:
Mật ong rừng U Minh Hạ Cà Mau có mùi thơm đặc trưng hoa tràm, mật trong có màu vàng óng. Khác với mật ong của các loài cây ở miền Đông Nam Bộ hoặc miệt vườn sông Cửu Long, hay cung cấp nước đường để nuôi ong, mật ong rừng U Minh đặc biệt là không bao giờ đọng lại chất đường. Chất lượng giữa mật mùa hạn và mùa mưa khác nhau. Mật ong mùa hạn có màu đậm đặc, sánh, có nhiều sáp ong trên mặt. Mật ong mùa mua có màu nước trà nhạt hơn, vì trong hoa tràm có nước mưa, trữ trong can có sủi bọt.
Mật ong rừng U Minh được dùng làm quà tặng bạn bè, người thân, bởi đây là loại mật tinh khiết từ hoa tràm của rừng U Minh Cà Mau, được Unesco công nhận là khu dự trữ sinh quyển của thế giới.
Nghề truyền thống gác kèo ong là vốn văn hóa bản địa rừng U Minh Hạ, được khơi dậy để tác động tới cộng đồng việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên bền vững, đã tồn tại hàng trăm năm như các tập đoàn phong ngạn gắn bó với rừng..
Vàng Ngô
Email: ngocvang1306@gmail.com
Đt: 0902514798
